Нагорно-Карабахский конфликт вошел в историю ХХ столетия как один из самых трагических, он отразился в судьбах миллионов людей. Конфликт, спровоцированный в 1988 году сохраняет свой градус вражды, поскольку армянская сторона полагает, что этот конфликт является антагонистическим и действует по правилу «все или ничего». Открытой, прецедентной фазе конфликта предшествовали скрытые от глаз события, неизвестные широкой общественности. Эта скрытая, латентная фаза конфликта развертывалась в многолетней деятельности определенной части армянской общественности в Советском Союзе и армянской диаспоры за рубежом. Армянская сторона годами наращивала конфликтную ситуацию, она осознавала этнократичность своего замысла. Этнократизм предусматривал достижение целей армян за счет других народов. Он преследовал ирредентистскую цель, - присоединение Нагорно-Карабахской автономной области Азербайджанской ССР, образованной в 1923 году, к Армянской ССР. Заражение рядового человека ирредентизмом (т. н. «миацум»), длившееся годами, вышло на поверхность осенью 1987 года на митингах в Ереване, где были зафиксированы публичные требования передачи НКАО Армянской ССР. Так конфликт начал переходить в стадию инцидента. Процесс имел внутреннюю динамику, он характеризовался учащением событий, логично ведущих к кровопролитию, к трагедии больших масс людей, не разделявших идею территориальной экспансии.

Деятельность армянских этнократов была поддержана академиком А. Аганбегяном в скандальном интервью «Юманите» в ноябре 1987 году. Оно стало знаковым и свидетельствовало о том, что часть советской элиты армянского происхождения открыто игнорирует официальные нормы сожительства народов в Советском Союзе. Если книга этнократа З. Балаяна «Очаг», изданная в Армении, в 1985 году на армянском и русском языках в Армении была лишь памятным эпизодом, осужденным общественностью, то заявление Аганбегяна свидетельствовало о публичном переходе к систематике поступков и заявлений.

В ноябре 1987 года конфликт выходит на уровень массовости: в Кафанском районе Армянской ССР начинается кампания по выдавливанию азербайджанцев. Впервые на Южном Кавказе после 1920 года ввергаются в пучину страданий люди повинные в ином этническом происхождении. К концу января 1988 года в Кафанском районе не осталось ни одного азербайджанца. В ноябре – декабре 1988 года такой же участи подверглись азербайджанцы живущие в других районах Армении. Так начинается полоса перемещений в 1988-1990 годах огромных масс людей с четким вектором – азербайджанцев в Азербайджан, армян в Армению, – стремительно исчезает этническая чересполосица, позволявшая говорить о взаимовлиянии образов жизни и культур на низовом уровне.

13 февраля 1988 г. состоялась первая демонстрация по вопросу о Карабахе в областном центре НКАО. С 16 феврали по 2 марта 1988 года в НКАО организуются митинги. 19 февраля следует ответ – демонстрация в Баку. Идея борьбы широко разливается в азербайджанском и армянском обществах, создавая среду для активизации лиц «фронтистского типа». Эта связка: политически неопытные массы и митинговые вожаки, – определяет перипетии политики рубежа 80-90-х годов ХХ века. Именно в начале 1988 года наблюдается резкий рост оппонирования, поскольку армянским этнократам удается подменить социальное недовольство национальным и ввергнуть массовое сознание в состоянии мечтательности и нетерпимости.

20 февраля 1988 года Областной Совет народных депутатов НКАО, – оплот этнократов и криминалов - проголосовал за присоединение к Армении. 2 марта появляется публичная спецструктура заточенная на разрушение государственной целостности союзной республики – «Комитет за воссоединение НКАО с Армянской ССР». 5 марта она была зарегистрирована под названием «Крунк». Ирредентистская природа конфликта отразилась в учреждении в Ереване комитета «Карабах». 21 февраля 1988 года ЦК Коммунистической партии Советского Союза выносит решение «О событиях в Нагорном Карабахе», в котором постановление Облсовета названо акцией «спровоцированной националистическими элементами». 24 марта 1988 года Москва принимает постановление «О мерах по ускорению социально-экономического развития Нагорно-Карабахской автономной области Азербайджанской ССР в 1988-1995 годах». В этом символическом решении подчеркивается, что НКАО есть неотъемлемая часть Азербайджанской ССР.

14 июня 1988 г. Верховный Совет Армении даёт «согласие на включение» НКАО в состав Армянской ССР. 17 июня 1988 года Верховный Совет Азербайджана принимает контррешение: НКАО остается в составе республики. 18 июля 1988 года Президиум Верховного Совета СССР принимает логичное решение о невозможности изменения национально-территориального деления Азербайджанской ССР и Армянской ССР, отдавая себе отчет в деструктивности иного решения. Верховный Совет СССР исходил из положения Конституции СССР (ст. 78), в соответствии с которой «территория союзной республики не может быть изменена без ее согласия».

Как на этой предвоенной стадии конфликта, так и впоследствии, моральная правда была на азербайджанской стороне, защищавшей статус-кво, – административно-территориальное деление, которое отнюдь не препятствовало всестороннему развитию азербайджанской и армянской наций. Стоит подчеркнуть, что НКАО по основным показателям социального развития превышала среднереспубликанские уровни Азербайджанской и Армянской ССР.

Азербайджанская политическая элита выступала с охранительных, государственнических позиций, но ее личностный потенциал не был адекватен драматичности ситуации. Отсутствие Гейдара Алиева, – государственного деятеля, обладавшего опытом руководства многонациональным обществом, сказалось самым непосредственным образом на развитии конфликта и его промежуточных итогах.

По мере общего ослабления государственного организма СССР сводились на нет все меры по замирению азербайджанской и армянской общин в НКАО. В данном контексте неудачей завершилась деятельность Комитета особого управления (КОУ) (12 января – 28 ноября 1989 года). Ситуация осложнялась холодной войной между СССР и США. 19 июля 1989 года Сенат США принял резолюция «О содействии США в мирном урегулировании спора вокруг Нагорного Карабаха согласно желанию народа Советской Армении». 19 ноября 1989 г. Сенат США заявляет о желании «содействовать в ходе двусторонних дискуссий с Советским Союзом справедливому урегулированию конфликта вокруг Нагорного Карабаха, которое, действительно, отражало бы взгляды народа этой области». Зарождающееся в СССР правозащитное движение, в частности «Мемориал» однозначно защищает армянских сепаратистов, резонно полагая, что этот выбор значит много больше, чем заурядное покровительство.

1 декабря 1989 года Верховный Совет Армянской ССР принял беспрецедентное решение «О воссоединении Армянской ССР и Нагорного Карабаха». 9 января 1990 года сессия Верховного Совета Армении включила план социально-экономического развития НКАО в план республики на 1990 год. 20 мая 1990 года в НКАО состоялись выборы депутатов Верховного Совета Армянской ССР от НКАО. Этот событийный ряд более не оставлял сомнений в ирредентизме Армении, который впоследствии был всего лишь затушеван. В мае 1990 года армянское общенациональное движение одержало победу на парламентских выборах в Армении. Приход к власти сепаратистов мог означать только одно, - агрессивную войну под лозунгами «воссоединения» и «права нации на самоопределение». По сути, в Армении к власти пришла милитократическая этнократия, исповедующая силовые приемы решения проблем.

Решение 1 декабря 1989 года «О воссоединении Армянской ССР и Нагорного Карабаха» имело самые тяжелые последствия в отношениях между народами, вызвав крутую эскалацию холодной войны Азербайджана с Арменией, и, соответственно, взмет массовой ненависти к агрессорам. Фактически это означало качественное расширение зоны конфликта, его генерализацию. После известных январских событий 1990 года в Баку, авторитет Кремля и лично Президента Горбачева стали отрицательными величинами.

Обличительная речь Гейдара Алиева в Москве 21 января явила обществу концентрат интеллектуальных смыслов, работающих на преодоление кризиса азербайджанской государственности. Январские события в Баку знаменовали переход азербайджанской элиты на новую политико-мировоззренческую позицию, – так обостряющийся конфликт катализировал формирование новых программных целей. Крах прежнего руководства Азербайджанской ССР в январе 1990 года символизировал неадекватность политики, построенной на классовом интернационализме в большом имперском пространстве. Новая идеологическая парадигма была призвана обеспечить переход Азербайджана в состояние нации-государства. Однако новые руководители Азербайджана запаздывали с переходом к новой политике, совершали промахи в темпоральном измерении событий. Между тем, в вынужденной отставке пребывали сам Гейдар Алиев – личность с выверенным политическим глазомером, чувством времени и пространства, человек умеющий анализировать ход событий в деятельном залоге, понимать, что за каждой из простраиваемых событийностей, должна стоять жёсткая субъектная воля государства.

Созданный постановлением Верховного Совета СССР Республиканский оргкомитет по НКАО был обречен, – сегодня это зримо, - на неудачу, поскольку был завязан на слабеющих возможностях общесоюзной системы, объективно заинтересованной в самосохранении. Тем не менее Оргкомитет, начиная с 25 января 1990 года шаг за шагом отвоевывал политико-правовое и психологическое пространство НКАО, освобождая население от дурмана этнической нетерпимости. Его деятельность тихо сошла на нет после августовских событий 1991 года, окончательно надломивших общесоюзную государственность. Двуличие и лицемерие горбачевской политики стали элементами «строительства» новой политической реальности. И осенью 1991 года она не сулила азербайджанской нации отрадных перспектив.

2 сентября 1991 года была провозглашена «Нагорно-Карабахская Республика» (НКР) в границах НКАО и Шаумяновского района Азербайджанской ССР. В качестве ответной меры 23 ноября 1991 года Азербайджан аннулировал автономный статус Нагорного Карабаха. Но 27 ноября 1991 года, последнее творение Горбачева - т. н. «Госсовет СССР» объявил решение Азербайджана антиконституционным. 10 декабря 1991 года в НКР был проведен запрограммированный референдум о независимости для  армянской общины. 6 января 1992 года была объявлена декларация независимости моноэтничной «Нагорно-Карабахской Республики». Этим решениями армянские сепаратисты спровоцировали переход холодной войны в горячую стадию, сопряженную с массовой гибелью ни в чем не повинных азербайджанцев и армян, ставших заложниками агрессивных вожделений Еревана.

В военной кампании 1992 и 1993 годов Армения оккупировала 20 проц. азербайджанской территории. «В итоге более миллиона человек подверглись этнической чистке со стороны Армении». Как подчернул Президент Азербайджанской Республики Ильхам Алиев: «Оккупация территории суверенного государства, чьи границы признаны всем миром, а наша территориальная целостность признается ООН... осталась без должного внимания мировой общественности. ... Все это - высочайшая несправедливость, которая продолжается на протяжении многих лет».

В 1993 году азербайджанская нация на собственном опыте убедилась в ценности сильного государственного начала, человеческого капитала в образе проверенных жизнью кадров управленцев и прежде всего креативного лидера. Нации исторически повезло: все это было в наличии. Потребовалась воля народа, чтобы реализовать то, что Аристотель называл энтелехией - переход потенциального в фактическое.

Возвращение во власть Гейдара Алиева 15 июня 1993 года открыло новую страницу в Нагорно-Карабахском конфликте. В 1993 году Гейдар Алиев вымостил дорогу в новую Азербайджанскую государственность. В этом плане Нагорно-Карабахская проблема стала рассматриваться исключительно сквозь призму установки, которая гласила: «Территориальная целостность Азербайджана не является и никогда не будет темой переговоров. ... Азербайджан ни на шаг не отступит от этой позиции. То есть в вопросе территориальной целостности Азербайджана, в вопросе территориальной целостности Азербайджана... никаких компромиссов не будет». Эти слова Президента Азербайджанской Республики Ильхама Алиева отражают линию преемственности государственного курса проводимого Гейдаром Алиевым.

В 1993 году Гейдар Алиев унаследовал постфактум невероятно сложные обстоятельства, порожденные объективными и субъективными причинами. Он сделал вывод, что решение Нагорно-Карабахской проблемы предполагает синтетический подход и непременный учет всего комплекса факторов внутренней и внешней политики. Это, в частности означало формирование регулярной боеспособной армии, создание стабильных властных структур, восстановление и реформирование экономики, заключение нефтяного контракта и, как следствие этих мер, - консолидацию нации. «Чтобы навести порядок, - говорил Гейдар Алиев, - мне понадобилось два с половиной года». В 1993-94 годах Гейдар Алиев, по его собственному признанию, уделял решению этой  проблемы «80 процентов времени своего долгого рабочего дня».

5 мая 1994 года был подписан Бишкекский протокол о перемирии. В результате агрессии Армении в 1993-94 годах захвачено семь районов - Кельбаджарский, Лачинский, Кубатлинский, Джабраильский, Зангиланский, Агдамский и Физулинский. Около 1 миллиона человек стали беженцами и вынужденными переселенцами.

Эскалация вооруженного конфликта в 1993 году имела результатом принятие Советом Безопасности ООН четырех резолюций в 1993 году: 30 апреля, 29 июля, 14 октября и 12 ноября 1993 года. В этих резолюциях была подтверждена территориальная целостность Азербайджанской Республики и принята формулировка «Нагорно-Карабахский регион Азербайджанской Республики», которая регулярно вносится в ежегодно принимаемые Генеральной Ассамблеей ООН резолюции «Сотрудничество между Организацией Объединенных Наций и Организацией по безопасности и сотрудничеству в Европе».

Нормативно-правовую базу и механизм переговорного процесса на основе  резолюций Совета Безопасности ООН составляют решения в рамках ОБСЕ. Уже в 1992 году на Хельсинкской дополнительной встрече министры иностранных дел СБСЕ выразили озабоченность по поводу разрастания вооруженного конфликта в Нагорном Карабахе и выразили пожелание созвать в Минске специальную конференцию. На саммите СБСЕ в Будапеште в 1994 году, была подтверждена приверженность соответствующим резолюциям Совета Безопасности ООН и принято решение об активизации действий СБСЕ в связи с Нагорно-Карабахским конфликтом. Одновременно главы государств и правительств поручили действующему председателю СБСЕ назначить сопредседателей Минской конференции, с тем чтобы создать единую и согласованную базу для переговоров, а также обеспечить полную координацию всей посреднической и переговорной деятельности. Главы государств и правительств заявили также о своей политической готовности предоставить многонациональные силы СБСЕ по поддержанию мира после достижения сторонами политического соглашения о прекращении вооруженного конфликта.

При подписании в 1995 году главами государств СНГ Меморандума о поддержании мира и стабильности в Содружестве Независимых Государств Армения отказалась признать 7-й и 8-й пункты документа, в которых говорилось, что «Государства-участники... на своих территориях... будут предпринимать меры для пресечения любых проявлений сепаратизма, национализма, шовинизма и фашизма, а также «обязуются не поддерживать на территории других государств-участников сепаратистские движения, а также сепаратистские режимы... не оказывать им экономической, финансовой, военной и другой помощи».

2-3 декабря 1996 года на Лиссабонском саммите ОБСЕ Армения блокирует заключительную декларацию, подтверждающую территориальную целостность Азербайджана

20-24 сентября 1997 года посредники Минской группы ОБСЕ представляют новый план по мирному урегулированию, согласно которому «Нагорный Карабах является государственным и территориальным образованием в составе Азербайджана». В ноябре 1998 года Минская группа ОБСЕ предлагает идею т. н. «общего государства», отвергнутую Азербайджаном. В ноябре 1999 года на Стамбульском саммите ОБСЕ в итоговых документах отсутствует прямая ссылка на принцип территориальной целостности Азербайджанской Республики в связи с урегулированием Карабахского конфликта.

Армяно-азербайджанский конфликт рассматривался также в Совете Европы. В 1997 году ПАСЕ приняла «О конфликтах в Закавказье», в которой заявила, что политическое урегулирование конфликта в Нагорном Карабахе должно быть предметом переговоров сторон с учетом, в частности, принципов неприкосновенности границ и широкого статуса автономии для Нагорного Карабаха.

25 апреля 1999 года президенты Азербайджана и Армении Г. Алиев и Р. Кочарян проводят первую двустороннюю встречу в Вашингтоне. 26 января и 4-5 марта 2001 они встречаются в Париже, затем  3-7 апреля 2001 года в Ки-Уэсте.

В 2006 году Минская группа ОБСЕ предложила провести в будущем референдум для определения статуса Нагорного Карабаха, увязав согласие на него с выводом армянских войск с оккупированных азербайджанских земель в настоящем времени.

Следует отметить и встречи Президентов Ильхама Алиева и Роберта Кочаряна, начиная с их первой встречи в Женеве 11 декабря 2003 года. 

Данный событийный контур свидетельствует о существенной разнице как в природе Азербайджана и Армении, - двух государств Южного Кавказа, так и их концептуальных подходов к разрешению конфликта.

Азербайджанская государствостроительная культура представляла и представляет собой синтез знаний, навыков и опыта народов, населявших Азербайджан. На протяжении ХХ века сложилась азербайджанская политическая, то есть гражданская нация. «Государство тем богаче, чем больше народов оно объединяет, ибо каждый из них вносит в мировую культуру и цивилизацию свою лепту», - это выражение Гейдара Алиева отражает судьбинную природу современной Азербайджанской государственности. Таковы политико-психологические и идейно-культурные истоки политики современного Азербайджанского государства

Современная Азербайджанская Республика подразумевает наличие нации как результата гражданско-политического самоопределения народов Азербайджана. В этом главном смысле проблема «этнического самоопределения вплоть до отделения» в рамках нации является ложной проблемой. Этнократический национализм, используемый как орудие взлома национальных государств, несостоятелен в главном своем аргументе. Этнос в рамках нации-государства не может быть политико-правовым субъектом, он может быть только культурно-историческим субъектом. Современные нации-государства многоэтничны. Государство, в котором этносы не объединены в политическую нацию общим национальным интересом и надэтнической идеологией, если и может существовать, то только в кризисном состоянии. Такова в самом общем виде политическая философия Азербайджанского государства применительно к Нагорно-Карабахскому конфликту.

Будущее Нагорно-Карабахского конфликта не является прямым продолжением наличного положения дел. Прежде всего потому, что события дипломатической истории после заключения перемирия оценивается по одному нравственному критерию, сформулированному Президентом Азербайджанской Республики И. Алиевым: «Дипломатические успехи, конечно, радуют нас... Но если наши земли все еще находятся под оккупацией, значит, все эти результаты не имеют принципиального значения. Они будут иметь значение тогда, когда азербайджанские земли будут освобождены от оккупационных сил, а наши соотечественники вернутся к родным очагам. Наши соотечественники должны вернуться на оккупированные земли - территории, прилегающие к Нагорному Карабаху, и в Нагорный Карабах».

Критерий оценки дипломатических усилий укоренен в практике, - в неоспоримых достижениях Азербайджанского государства, которые закономерно преломляются в общей мощи страны. «Наш самый большой компромисс, - говорит Президент Азербайджанской Республики И. Алиев, - это приверженность мирным переговорам. Но мы должны, использовав эти возможности, создать новую ситуацию. Хочу повторить, что укрепление военного потенциала не приводит автоматически к возобновлению войны. Это - самый последний вариант. Нам следует быть готовыми к этому. Каждой стране надо быть готовой, в том числе стране, находящейся в состоянии войны, территория которой оккупирована. В то же время уверен, что, использовав все политические, экономические, дипломатические и региональные факторы, мы сможем оказать на Армению сильное давление. Это уже чувствуется».

Нагорно-Карабахская проблема будет решена в пользу граждан многонационального Азербайджана. Наша страна была и будет общим домом всех населяющих ее народов. 

"АРМЯНО-АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ, НАГОРНО-КАРАБАХСКИЙ КОНФЛИКТ"

"АРМЯНО-АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ, НАГОРНО-КАРАБАХСКИЙ КОНФЛИКТ"

Раздел "Армяно-азербайджанский, Нагорно-Карабахский конфликт" состоит из восьми подразделов, позволяющих всесторонне изучить эту проблему. Первый подраздел посвящен истории Карабаха - территории, на которую претендует Армения, пытающаяся оторвать ее от Азербайджана путем захватнической войны. Здесь, после определения этимологии слова "Карабах", дана информация об истории, территории и границах Карабаха, его история разделена на периоды в соответствии с историческим развитием Азербайджана, прокомментированы основные события. Изучение исторического развития Карабаха доказывает, что он во все исторические этапы являлся неотъемлемой частью Азербайджана, развивался в соответствии с историей Азербайджана. Исторические корни территориальных притязаний Армении к Карабаху, их насильственная суть, агрессивный характер войны Армении против Азербайджана доказаны фактами.

Второй подраздел посвящен связям "Карабахской проблемы и армянского вопроса" и формам их проявления. Для более глубокого осмысления армянской натуры в этом подразделе даны критические высказывания передовых мыслителей мира об армянах и самих армян о себе.

В третьем подразделе разъясняется начало захватнической войны Армении против Азербайджана, ход войны, процесс оккупации азербайджанских территорий, захватнический режим на оккупированных азербайджанских землях. Здесь просматривается позиция Азербайджана, связанная с решением конфликта, в целом ход процесса урегулирования конфликта.

Четвертый подраздел посвящен Ходжалинскому геноциду, учиненному армянами в ходе захватнической войны Армении против Азербайджана. Здесь Ходжалинская трагедия утверждена как самый ужасный геноцид и международное преступление XX века, отведено широкое место отношению к ней международной общественности и свидетельским показаниям.

Пятый подраздел о гуманитарном бедствии, возникшем в результате захватнической войны Армении против Азербайджана. В подразделе представлена захватническая деятельность Армении в Карабахе и других регионах Азербайджана, сопровождающаяся актами геноцида. Здесь дана информация о тяжелых жилищных условиях беженцев и вынужденных переселенцев, о заложниках и пропавших без вести, фактами доказано противоречащее международным правовым и гуманистическим принципам бесчеловечное обращение армян с пленными азербайджанцами, ужасы в отношении женщин и детей, ставших жертвами армянской оккупации.

В шестом подразделе дана информация об армянском терроризме - опаснейшей части международного терроризма, превратившегося в основной источник опасности для современного мира, а также дана информация об армянских террористических организациях, террористически-диверсионных актах, совершенных в Азербайджане, приведена их хронология. Здесь фактами доказано, что Армения является страной, поддерживающей терроризм.

Седьмой подраздел повествует о тяжелых социально-экономических последствиях оккупации азербайджанских земель Арменией. Вначале даются сведения о природных ресурсах азербайджанских земель, оккупированных Арменией. Затем по основным отраслям квалифицируется ущерб, нанесенный оккупированным землям, определяется масштаб экологического, социального, психологического, экономического, материально-духовного ущерба, приводятся факты армянского вандализма в отношении к историческим памятникам Азербайджана.

Часть документов, приобретенных для отображения закономерности результатов, достигнутых в области урегулирования Карабахской проблемы, размещена в специальном, восьмом подразделе. Здесь приведены Кюрекчайский договор между Карабахским ханством и Российской империей, заключенный 14 мая 1805 г., подписанные между Россией и Ираном в 1813 и 1828 гг. Гюлистанский и Туркменчайский договоры, документы об антиазербайджанской деятельности армянской партии "Дашнакцутюн", относящиеся к Карабаху документы периода АДР (1918 -1920 гг.) и первого периода Азербайджанской ССР. Особое место здесь занимают документы и материалы о депортации азербайджанцев из Армении в 1948-1953 гг. Исторические документы завершаются постановлениями, решениями и документами, принятыми международными организациями (ООН, ОБСЕ и ПАСЕ).

BİZLƏRİN HAL HAZİRDA SIX YAŞADIĞIMIZ ƏRAZİLƏR

Garabagh war

"ERMƏNİ MƏSƏLƏSİ"

Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzü və işğalçılıq müharibəsinin tarixi kökləri erməni tarixinin bəzi məsələlərini nəzərə almağı zəruri edir. Bu təcavüzkarlıq siyasəti erməni tarixinin mahiyyətindədir. Məhz buna görə də beynəlxalq və daxili vəziyyətin imkan verdiyi tarixi şərait yaranan kimi ermənilər xəyanətkar niyyətlərini reallaşdırmaq üçün bütün vasitələrdən istifadə etmişlər. "Erməni məsələsi" adlandırılan məsələnin meydana gəlməsini də təsadüfi hesab etmək olmaz. Bu məsələni Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi baxımından yenidən nəzərdən keçirilməsinə ehtiyac vardır. Çünki "Qarabağ məsəsinə" erməni məsələsinin bir hissəsi kimi baxılmalıdır. "Erməni məsələsi" isə Şərq məsələsinin bir hissəsidir. XIX əsrin axırları - XX əsrin əvvəllərində bu məsələyə bir çox əsərlər həsr olunub. Tarixçi V. Qurko-Kryajinin 1926-cı ildə nəşr edilmiş Böyük Sovet Ensiklopediyasında dərc olunan məqaləsi də bu əsərlər sırasına aiddir. O, məqalənin sonunda ümidvar olduğunu bildirərək yazırdı: "…erməni mühacirləri arasında ən vicdanlıları özlərinin əvvəlki istiqamətlərini dəyişir və keçmişdən əl çəkərək, təqsirlərini boyunlarına alıb Vətənə qayıdırlar. Sovet çevrilişindən sonra Daşnaksutyun tam ölümə məhkumdur". Lakin tarixçi aldanmışdı…

Buna görə də əvvəlcə həmin məqaləni təqdim edirik. Sonrakı mərhələlərdə" erməni məsələsinə" aid materialların ümumiləşdirilməsi, yeni fakt və tarixi sənədlər əsasında təhlili nəzərdə tutulur.

Erməni məsələsi - Şərq məsələsi adlandırılan məsələnin bir hissəsidir və ona iki nöqteyi-nəzərdən baxılmalıdır. Zahiri mahiyyət: böyük dövlətlər Türkiyəni daha asanlıqla istismar etməkdən ötrü onun mərkəzdənqaçma qüvvələrini gücləndirməyə, beləliklə, ölkəni zəiflətməyə çalışırdılar. Daxili mahiyyət: öz burjuaziyasının rəhbərliyi altında ermənilər milli müqəddəratın müstəqil təyin edilməsi uğrunda, elə siyasi-iqtisadi amillər əldə olunması uğrunda mübarizə aparırdılar ki, bu amillərin təsiri altında burjuaziya sərbəst inkişaf edə bilsin.

Erməni məsələsinin zəmini hələ XVIII əsrdə, Konstantinopolun maliyyə aristokratiyası erməni millətinə rəhbərlik etməyə başlayanda yaranmışdı.

Kiçik Asiya Türkiyəsinin hər yerinə səpələnmiş erməni xalqı öz arasından çox erkən ticarət burjuaziyası yetişdirmişdi. Həmin burjuaziya Türkiyənin iqtisadi həyatında böyük rol oynayırdı - hökumətə, əyalət valilərinə borc pul verərək mülkiyyət sahibi olurdu və s.

Eyni zamanda o, ruhanilər vasitəsilə erməni xalqının bütün həyatına rəhbərlik edirdi. Ruhanilər isə çox böyük təsir gücünə malik idilər. Konstantinopolu fəth edəndən (1453) sonra türklərin göstərişi ilə yaradılmış teokraktik erməni icmasının başında duran Konstantinopol patriarxı dövründə Notabllar şurası (maliyyə aristokratiyasının nümayəndələrindən ibarət) vardı, erməni xalqının "rəhbəri" əslində bu şura idi.

Türkiyədə erməni burjuaziyasının inkişafında onun əsasən Suriyada və Livanda, eləcə də Amerikada yaşayan erməni tacirləri ilə əlaqəsi və xarici kapitalın axını da məlum rol oynamışdı. Qeyd edilməlidir ki, erməni sənətkarlarının (əsnafların) bir sıra silklərə bölünən hədsiz dərəcədə çoxsaylı sinfi də Türkiyənin kustar sənayesində yunanlarla birlikdə üstün rol oynayırdı.

Buna görə də tamamilə aydındır ki, Qərb kapitalizmi Yaxın Şərqə hücuma keçdikcə Qərb dövlətləri məhz erməni burjuaziyasında özlərinə dayaq nöqtələri axtarmağa can atırdılar. Axı, həmin burjuaziyanın əsarət altında, siyasi cəhətdən tabelik vəziyyətində olması onun iqtisadi fəaliyyətinin inkişafını hədsiz dərəcədə məhdudlaşdırırdı - bu səbəbdən də o, Türkiyənin natural təsərrüfatının və daxili qapalılığının dağıdılmasına yönəldilən hər cür təşəbbüsləri müdafiə edirdi. Qərb kapitalı Türkiyənin hakim sinfi ilə çox sıx bağlı olan iri erməni maliyyə burjuaziyasından yan keçərək öz məqsədləri üçün əvvəlcə ruhanilərdən (erməni-katolik və erməni-protestant qurumdan) istifadə etməyə cəhd göstərirdi; bu cəhdlər gözlənilən nəticəni verməyəndə Qərbin ticarət kapitalı orta ticarət burjuaziyasından özünün iqtisadi vasitəçisi kimi istifadə etmək qərarına gəldi: onun köməyi bu burjuaziyanın güclənməsinə səbəb oldu və milli hərəkatın inkişafına təkan verdi.

Ziyalılar, xüsusilə Moskvadakı və Tiflisdəki ziyalılar hərəkata tərəfdar çıxdılar. 70-ci illərdə "erməni liberalizmi"nin mərkəzlərinə çevrilmiş (Rusiya liberal hərəkatının bilavasitə təsiri altında) bu şəhərlərdə nəinki ruslar, eləcə də Türkiyə erməniləri arasında mətbuat vasitəsilə və şifahi yolla "milli özünüdərkin oyanması" və hətta döyüşkən millətçilik təbliğatı aparılırdı.

Orta erməni burjuyaziyasının özünütəsdiqə doğru ilk addımları, təbiidir ki, ruhanilərin hökmranlığının məhdudlaşdırılmasına doğru yönəldildi: o, şəhər sənətkarlarına arxalanaraq kilsəni, əsas etibarilə Konstantinopol patriarxatını dünyəviləşdirmək uğrunda mübarizəyə başladı. Bu mübarizə müvəfəqqiyyətlə nəticələndi: patriarxatlıqda və kilsə mərkəzlərində yaradılmış "erməni nümayəndəliyi" adlı təşkilatda ruhanilər və maliyyə burjuaziyası ilə yanaşı, orta burjuaziya da yer aldı. Maliyyə, ədliyyə və maarif işlərinə həmin nümayəndəlik baxırdı.

Əvvəllər kəndli kütlələri bu milli hərəkatdan kənarda qalırdı…

Genişlənən antoqonizmin ikinci səbəbi ondan ibarət idi ki, ermənilərin şəhər burjuaziyası müsəlman əhalinin geridə qalan kütlələrinə münasibətdə Türkiyə şəraitində yırtıcı, əsas etibarilə sələmçi xarakter daşıyan kapitalın nümayəndəsi kimi çıxış edirdi.

Beləliklə, sırf iqtisadi zəmində kəskinləşən Erməni məsələsi "böyük dövlətlərin" - Rusiyanın və İngiltərənin faciəli müdaxiləsi nəticəsində daha da mürəkkəbləşdi. Rusiya ticarət-sənaye kapitalının Qara dənizi, Bosforu və Dardaneli zəbt etmək səyi "xristianları müsəlman Türkiyəsinin zülmündən xilas etmək uğrunda mübarizə" şüraları ilə pərdələnirdi; milli-siyasi müqəddəratı müstəqil təyin etmək məqsədi ilə bu şüarlardan istifadə edəcəyinə ümid bəsləyən erməni burjuaziyasının əksəriyyəti nəinki özü Rusiya istiqamətini götürdü, üstəlik, Türkiyə Ermənistanı erməniləri arasında həmin istiqamətdə təşviqat aparmağa başladı. Bu mövqe Türkiyə hökumətinin erməni burjuaziyasına münasibətini kəskin şəkildə dəyişdi, halbuki 1877-ci il müharibəsinədək hökumət erməni burjuaziyasını nəinki təqib eləmirdi, əksinə, hətta adlı-sanlı ermənilərin böyük dövlət vəzifələri tutmalarına şərait yaradırdı. Türkiyə ilə sülh şərtlərinin müzakirəsi zamanı Rusiya ermənilərinin Qafqaz canişini böyük knyaz Mixail Nikolayeviçə məktub göndərməsi və patriarx Nerses başda olmaqla Türkiyə ermənilərinin rəsmi müraciət etməsi - onların Rusiyadan kömək istəməsi bu münasibətləri daha da kəskinləşdirdi. Rusiya həmin müraciətdən istifadə edərək San-Stefaniya ilkin sülh müqaviləsinə 16-cı paraqraf saldı. Bu paraqrafa görə Türkiyə erməni vilayətlərində dərhal lazımi islahatlar keçirməli idi, həmin iş görülənədək rus qoşunları Asiya Türkiyəsində işğal etdikləri torpaqları öz əllərində saxlamaqda davam edirdilər.

Çar Rusiyasının "özlərini onun himayədarlığına vermiş ermənilərin yaşadığı dağlıq ərazilərə möhkəm qədəm basmaq" cəhdi Yaxın Şərqdəki əsas rəqibi - İngiltərə tərəfindən qətiyyətlə dəf edildi. Berlin Konqresində İngiltərə göstərilən 16-cı paraqrafın yeni maddə (Berlin Traktatının 61-ci maddəsi) ilə əvəz edilməsinə nail oldu. Bu maddə Türkiyə hökumətinin erməni əyalətlərində lazımi islahatlar keçirməyə borclu olduğunu təsdiq edirdi, lakin həmin islahatların keçirilməsi üzərində nəzarəti təklikdə Rusiyaya yox, Berlin Konqresinin iştirakçısı olan altı böyük dövlətdən ibarət "birliyə" verirdi.

Berlin Konqresinin qərarları erməni burjuaziyasının rəhbər dairələrində milli erməni dövlətinin yaradılması uğrunda mübarizədə kömək göstəriləcəyinə ümid doğurdu - həm də təkcə Rusiya tərəfindən deyil, bütün böyük dövlətlər tərəfindən. Bu xam xəyal ermənilərə "dənizdən dənizədək" (Qara dənizdən Aralıq dənizinədək) "Böyük Ermənistan" boyun olmuş İngiltərə diplomatiyası tərəfindən möhkəm qızışdırılırdı. Lakin istiqamətin dəyişməsi ermənilərin ancaq tam təcrid edilməsi ilə nəticələndi - onların beynəlxalq vəziyyəti mənasında. Onlar Rusiyadan özləri imtina etmişdilər. İngiltərəyə həmin mərhələdə yalnız o lazım idi ki, Rusiyaya özünün Yaxın Şərq siyasətində ermənilərdən istifadə etməyə imkan verməsin. İngiltərənin Türkiyədəki öz siyasətində isə bu zaman ermənilər lazım deyildi: həmin siyasətin növbəti vəzifələrini Türkiyə ilə gizli müqavilə həll etmişdi. Müqaviləyə əsasən İngiltərə Türkiyəni Rusiyadan qorumaq öhdəliyi müqabilində Kipr adasını aldı…

Böyük dövlətlərdən kömək almaq üçün ümidini itirən… erməni burjuaziyası… silahlı mübarizəyə keçdi. Rusiya Zaqafqaziyasında məskən salan millətçi Qnçak və Daşnaksütyun partiyaları yaradıldı və onlar Türkiyəyə təbliğatçılar və təşviqatçılar göndərdilər, üsyançı dəstələri təşkil etdilər. Bu dəstələrin çıxışlarından məqsəd real döyüş qələbələri deyildi (Türkiyə hökuməti ilə mübarizədə qalib gəlmək üçün ermənilərin qüvvəsi açıq-aydın çatışmırdı), daha çox böyük dövlətlərin diqqətini Ermənistan hadisələrinə cəlb etməyə çalışırdılar ki, onlar müdaxiləyə və Berlin traktatının 61-ci maddəsində göstərilən öhdəlikləri yerinə yetirməyə cəlb olunsunlar - Türkiyə də, Qərbi Avropa dövlətləri də həmin maddəni eyni dərəcədə unutmuşdular. Göstərilən partiyaların xaricdəki komitələri Qərbi Avropada bu istiqamətdə güclü iş aparırdılar. 1890-cı illərin axırlarına yaxın Qnçaq meydandan çıxdı və ermənilərin yeganə rəhbər siyasi təşkilatı Daşnaksutyun oldu.

Təbiidir ki, üsyan mübarizəsi yerlərdə vəziyyəti daha da kəskinləşdirdi... Misiri işğal edəndən sonra ingilislərin Nil vadisinin işğalını leqallaşdırmaq haqqında Sultan Əbdülhəmidlə müqavilə bağlamaq niyyəti boşa çıxan İngiltərə erməniləri "yadına saldı" və onlardan Sultanı hədələmək üçün istifadə etməyə cəhd göstərdi….

İngiltərənin ermənilərə "ani" marağı sönüb getmişdi; üstəlik o, rus hökumətinin "hər hansı bir dövlət tərəfindən müstəqil çıxışa yol verməyəcəyini" bildirən Rusiya ilə bağlı idi. Rusiyaya gəlincə isə o, həmin dövrdə Zaqafqaziyada ruslaşdırma siyasəti yeridirdi və "Asiyada ermənilərin müstəsna üstünlüklərə malik olacağı ərazi yaradılması" ideyasının əleyhinə çıxış edirdi. Bundan başqa Bolqarıstan barəsində niyyəti baş tutmamışdı - Bolqarıstan çar Rusiyasının köməyi sayəsində azad edilsə də onun vassalı olmaq istəmirdi. Bunu görən çar diplomatiyası knyaz Lobanov-Rostovskinin dili ilə bildirdi ki, o "digər Bolqarıstan" yaradılmasına yol verməyəcək. Bağdad yoluna konsessiya almaqla məşğul olan Almaniya isə... Əbdülhəmidin "cinayətkar rəiyyət" barəsində yeritdiyi siyasəti bəyəndiyini imperator II Vilhelmin dili ilə açıq bildirirdi.

1890-cı illərdə erməni millətçi burjuaziyasının təbəqələşməsi rəhbər Daşnaksütyun partiyasını siyasəti dəyişdirməyə məcbur etdi - partiya Ümumtürkiyə inqilabi hərəkatında dayaq axtarmağa başladı: gənc türklərlə saziş bağladı; 1907-ci ildə daşnakların təşəbbüsü ilə Osmanlı imperiyasının bütün müxalifətçi partiyalarının Parisdə qurultayı keçirildi. Qurultayda dövlət çevrilişi planı işlənib hazırlandı.

Çevriliş 1908-ci ildə həyata keçirildi, lakin daşnakların gözlədikləri nəticəni vermədi: yeni rejimdə ermənilərin vəziyyəti qətiyyən yaxşılaşmadı. Həm də gənc türklər hökuməti təqsirkarları yüngülcə cəzalandırmaqla kifayətləndi. Bununla əlaqədar olaraq erməni siyasi dairələri yenə də istiqaməti dəyişdilər və özlərini ilkin dayaq bazasına - Rusiyaya üz tutdular. Bu dəfə çar hökuməti məmnuniyyətlə onlara meyl göstərdi. Dünya müharibəsi yaxınlaşırdı; Milyukovun ifadəsincə, "Rusiya ilə Türkiyə arasındakı yol ayrıcında məskən salmış" ermənilər böyük siyasi əhəmiyyət kəsb etdilər. 1913-cü ildə rus diplomatları mütəşəkkil erməni burjuaziyası ilə saziş bağladılar və "məzlum ermənilərin müdafiəsi" uğrunda açıq çıxış edərək şərq vilayətlərində islahatlar keçirilməsi tələbini irəli sürdülər. Almaniyanın müdafiə etdiyi Türkiyə hökuməti inadlı müqavimətdən sonra 1914-cü ildə (26/1) islahatlar haqqında saziş imzalamağa məcbur oldu. Həmin sazişə görə ermənilər dövlətlərin, birinci növbədə Rusiyanın nəzarəti altında idarəetmə, dil, hərbi mükəlləfiyyət və i. a. sahələrdə çox geniş muxtariyyət almalı idilər.

Rusiyanın bu müdaxiləsi saziş imzalanandan azacıq sonra başlanmış dünya müharibəsi zamanı ermənilərin vəziyyətini xeyli ağırlaşdırdı, həm də müharibə başlanan kimi daşnaksutyunlar "Böyük Ermənistan" şüarını yenidən ortaya atdılar, üstəlik əsas etibarilə Türkiyənin fərari ermənilərindən ibarət könüllü dəstələr yaratmağa başladılar…

1917-ci il fevral inqilabı erməni məsələsinin tarixində yeni dövr açdı. Bir il ərzində Zaqafqaziya Rusiya ilə əlaqə saxlamaqda davam edirdi və Petroqraddan direktiv almış Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsi tərəfindən idarə olunurdu…

1917-ci ilin oktyabrında daşnaqların rəhbərliyi altında erməni milli konqresi toplaşdı. Konqres Ermənistanla Rusiyanın digər hissəsinin əlaqəsini təsdiq etdi və Türkiyə Ermənistanının dünya müharibəsi zamanı rus qoşunları tərəfindən işğal olunmuş ərazilərinin Rusiyada saxlanılması tələbini irəli sürdü. Konqresdə Tiflisdə yerləşən erməni "milli mərkəzi" və 15 üzvdən ibarət Milli şura seçildi…

Mərkəzi dövlətlərin darmadağın edilməsi erməni burjuaziyası qarşısında yeni və geniş imkanlar açdı: müharibədən sonra yaranmış şəraitdə ermənilər qaliblərə təkcə Türkiyə əleyhinə (Kilikiyada) deyil, həm də Sovet Rusiyası əleyhinə (Zaqafqaziyada) dayaq kimi çox "lazım idilər". Erməni məsələsi yeni, əvvəlkindən daha böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Bununla əlaqədar olaraq "qalib dövlətlər" hər şeydən əvvəl ən təhlükəli saydıqları "Sovet" istiqamətində özlərinin müvafiq "erməni bazası"nı yaratmaqdan ötrü tədbirlər gördülər.

Daşnakların Ermənistan respublikası müttəfiqlərdən Kars vilayətini, İrəvan quberniyasını geri aldı ki, bu da Ermənistanın ərazisinin 17.500 ingilis kvadratmilinə, əhalisinin 1.510.000 nəfərə (795.000 nəfər erməni, 575.000 nəfər müsəlman, 140.000 nəfər digər millət) çatmasına imkan verdi. Daşnaklar bununla kifayətlənməyərək, Gürcüstanın tərkibindəki Axalkalaki və Borçalı ərazilərinə və Azərbaycanın tərkibindəki Qarabağa, Naxçıvan diyarına, böyük Yelizavetpol quberniyasının cənub hissəsinə yiyələnmək iddiasında olduqlarını bildirdilər. Həmin əraziləri zorla ilhaq etmək cəhdləri (ingilislərin Zaqafqaziyanın işğal etdikləri dövrdə) Gürcüstanla müharibəyə (dekabr 1918) və Azərbaycanla uzun, qanlı mübarizəyə səbəb oldu. Nəticədə mübahisəli rayonların əhalisi 10-30 % azaldı və bir sıra yaşayış məntəqələri sözün əsl mənasında ermənilər tərəfindən yerlə-yeksan edildi…

İngiltərənin Yaxın Şərqdəki vəziyyətini möhkəmləndirən tədbirlər - 1919-cu ildə İranla müqavilə bağlaması və Konstantinopolu işğal etməsi (16/ III-1920) onun Erməni məsələsinə marağını tam-kamal soyutdu: 1919-cu ilin axırlarında İngilislər Zaqafqaziyanı tərk etdilər və San-Remodakı konfransda (aprel-may-1920) Ermənistanın taleyi məsələsi… lazım olmadığı üçün Qərbi Avropa imperialistlərinə - Şimali Amerika imperialistlərinə verildi…

Beləliklə iki "erməni bazası"ndan biri ləğv edildi. Erməni məsələsi Zaqafqaziyada cəmləşdi. "Böyük Ermənistan"la bağlı bütün ümidlərinin açıq aydın puça çıxmasına baxmayaraq, daşnaklar burada davakar millətçilik siyasəti yeritməkdə davam edirdilər. Sovet sərhədi Ermənistanın şimalı boyu müəyyən ediləndən sonra onların vəziyyəti xeyli ağırlaşdı: daşnakların terrorçu rejimindən, saysız-hesabsız talan və müharibələrdən təngə gələn, daim aclıq və dilənçilik şəraitində yaşayan Ermənistanın xalq kütlələri kor-təbi surətdə Sovet hakimiyyətinə can atırdılar. Bakıda Sovet hakimiyyəti qurulandan cəmi üç gün sonra Ermənistanın bir sıra məntəqələrində üsyanlar qalxdı (Aleksandropolda hətta bir neçə saatlığa Sovet hakimiyyəti elan edildi). Üsyanlar daşnaklar tərəfindən vəhşicəsinə yatırıldı. Digər tərəfdən, Sovet Rusiyası ilə Ankara arasında 1920-ci ildə başlanmış dostluq münasibətləri daşnak Ermənistanı ilə toqquşdurdu, çünki daşnak Ermənistanı adları çəkilən dövlətlərin birləşdikləri yolda düşmən qüvvə kimi dururdu.

Buna görə də daşnaklar Ankara hökumətinin başının Qərbdəki yunan-ingilis cəbhəsində mübarizəyə qarışmasından istifadə edib Türkiyə tərəfdən özlərinin təhlükəsizliyini təmin etməyi qərara aldılar, çünki Sovet Rusiyası təcavüzkar əməliyyatlara qətiyyən cəhd göstərmirdi. İrəvan hökuməti Qarabağın, Naxçıvanın və Sovet Federasiyasına açıq-aydın meyl edən ərazilərin ona verilməsi təklifi ilə razılaşdı (1920-ci ilin iyununda), eyni zamanda daşnak qoşunlarının başçılarına məxfi əmr verdi ki, adları çəkilən ərazilərdə partizan əməliyyatlarına başlasınlar. Bu əməliyyatlar 1920-ci ilin sentyabrında başlandı. Eyni zamanda ingilislərdən silah almış daşnaklar Kars vilayətini və İrəvan quberniyasının hər yerində müsəlman əhalinin kütləvi qırğınını törətdilər. Şuragöl, Şərur-Dərələyəz, Kaqızman, Sürməli, Karakurt, Sarıqamış rayonlarını yandırıb külə döndərdilər: "beləliklə özlərinin arxa cəbhəsini təmin edərək" Maku sərdarının köməyinə arxayın olub Oltuya və Kaqızmana hücuma keçdilər…

1920-ci ilin dekabrında (Ermənistanda) Sovet hakimiyyəti quruldu. 1921-ci il Rusiya-Türkiyə müqaviləsi Aleksendropol müqaviləsini ləğv etdi, Ermənistanla Türkiyə arasındakı sərhədi indiki xətlər şəklində müəyyənləşdirdi.

Həmin andan - erməni xalqının yeni dövlət quruluşu yaranmasından bəri erməni məsələsinin aradan qalxdığını hesab etmək olar. Düzdür, Ermənistanın sovetləşməsindən sonra Qərbi Avropa imperialistləri Lozanna konfransında erməni məsələsi ilə möhtəkirlik etməyə daha bir cəhd göstərdilər - "Erməni ocağı" yaratmaq, "milli azlıqlar"ın müdafiəsi üçün Millətlər Birliyinin nəzarəti altında Konstantinopolda xüsusi orqan təsis etmək layihəsi irəli sürüldü; lakin bu, yalnız və yalnız Türkiyə nümayəndə heyətinin Mosul məsələsində güzəştə getməyə məcbur etmək məqsədi güddüyü üçün lazımi güzəştlər edilən kimi, layihə aradan götürüldü…

Ermənilərə yeganə real köməyi Sovet Rusiyası göstərdi. 1923-cü ilin yanvarın 27-də Çiçerin yoldaş Lozanna konfransına bildirdi ki, Rusiya və Ukrayna hökumətləri xaricdəki erməni qaçqınların böyük bir hissəsini öz ərazilərində yerləşdirmək niyyətindədir. Bu zaman Çiçerin yoldaş tamamilə haqlı olaraq göstərdi ki, Sovet nümayəndə heyəti Erməni məsələsinin müzakirəsində iştirak etməkdən uzaqlaşdırıldığına görə həmin məsələ lazımi şəkildə həll oluna bilməzdi. Çiçerin yoldaşın məktubu xaricdəki erməni dairələlərində hədsiz dərəcədə güclü əks-səda doğurdu: bir sıra xeyriyyə cəmiyyətləri, partiyalar sovet hökumətinə minnətdarlıqlarını bildirdilər, həmçinin Rusiyanın təklifinin həyata keçirilməsinə dair planları haqqında məlumat verdilər.

"Böyük Ermənistan" proqramının tamamilə, həmişəlik süquta uğraması, indi Sovet Ermənistanında aparılan çox böyük təsərrüfat və mədəniyyət işləri "diaspor"dakı erməni siyasi partiyaları arasında qəti dönüş yaratdı. Erməni burjuaziyası və ziyalıları partiyası - liberal demokratlar (ramkavarlar) indi Sovet Ermənistanına mehriban münasibət bəsləyirlər. Onların Ermənistana göndərdikləri "kəşfiyyatçılar" Sovet hakimiyyətinin dinc quruculuq işləri ilə tanış olmuş, nəticədə ramkavarların mətbuatında Sovet ölkəsinə böyük rəğbətlə yazılan materiallar verilmişdir. Hətta millətçi Qnçaq partiyası da bu cür mövqe tutmuşdur.

Əvvəlki kimi Sovet Ermənistanına hədsiz nifrət bəsləyən yeganə partiya Daşnaksutyundur. O, yenə də silahlı müdaxiləni, ölkənin daxilində partizan müharibəsi aparmağı və üsyan qaldırmağı təbliğ edir, halbuki bu istiqamətdə göstərilən son cəhd yəni 1921-ci ilin fevralında Vratsyanın əksinqilabi çevrilişi tam uğursuzluqla nəticələnmiş, ölkədə qısa, lakin qanlı vətəndaş müharibəsi doğurmuşdu. İndi Daşnaksutyün partiyası mənəvi cəhətdən çürüməkdədir, hətta mühacir kütlələr arasında nüfuzunu itirir - hazırda qaçqınların Sovet Ermənistanına köçürülməsi üçün Avropada və Amerikada yığılan (əsas etibarilə daşnaksakanların Qırmızı Xaç Cəmiyyəti tərəfindən) vəsaiti mənimsəmək hesabına dolanır. Yeri gəlmişkən erməni mühacirləri arasında ən vicdanlıları özlərinin əvvəlki istiqamətini dəyişir və keçmişdən əl çəkərək, təqsirlərini boyunlarına alıb Vətənə qayıdırlar.

Sovet çevrilişindən sonra Daşnaksutyün şübhəsiz tam ölümə məhkumdur və bu ölümlə Erməni məsələsinin tarixində yeni səhifə açılır.

V.QURKO - KRYAJİN

1926-cı ildə Moskvada "Böyük Sovet Ensiklopediyası"
səhmdarlar cəmiyyətinin buraxdığı Böyük Sovet
Ensiklopediyasından tərcümə edilmişdir.

THE ARMENIAN AFFAIR

THE ARMENIAN AFFAIR

When you start investigating the historical roots of Armenia's aggressive and predatory war against Azerbaijan, certain aspects of Armenian history must be taken into account. This aggressive policy arose from the kernel of Armenian history. Therefore, when the favorable historical pre-conditions occurred for international and internal political change, Armenians made every effort for the implementation of their treacherous intentions. The occurrence of the so-called Armenian problem was not fortuitous. With regard to the Armenia- Azerbaijan conflict it is necessary to consider this problem in a new way. As the "Karabakh problem" must be considered a part of the Armenian problem. And the "Armenian problem" is a part of the Eastern problem. At the end of the 19th century and at the beginning of the 20th century a lot of research was devoted to this problem. The article written by the historian V. Gurko-Kryajinin for the Soviet Encyclopedia that was published in 1926 is one of such works. At the end of the article the author was hopeful by writing "… the most conscientious among the Armenian migrants change their views and say no to the past. They realize their mistakes and return home. After the Soviet coup d'etat the Dashnaktucun completely ceased to exist". But the historian was deceived.

This is why we have decided to begin writing this article. In the following documents, we will provide a comprehensive analysis, new facts and historical documents concerning the Armenian problem.

The Armenian problem is a part of the so-called Eastern problem and it is absolutely necessary to consider it from two points of view. Externally, in order to ensure an easier exploitation of Turkish resources, the great powers attempted to strengthen Turkey's centrifugal forces and by doing so, to weaken the country. Internally, Armenian bourgeoisie led Armenians to struggle for the achievement of the national independence and for ensuring a political and economical background, that would allow the bourgeoisie to develop easily.

The Armenian problem rose early in the 18th century when the financial aristocracy of Constantinople stood at the head of the Armenian nation.

The Armenians settled in the Minor Asian part of Turkey in the early periods brought up the trade bourgeoisie. That bourgeoisie played an important role in the live of Turkish economics - lending the money to the government, provinces' governors it became an owner of the properties and etc.

At the same time it with the help of clergymen controlled all spheres of the Armenian national life. The clergymen themselves had a great power. After Constantinople's conquest (1453) at the head of the Armenians community was the council of Notabl (consisted from the representatives of the financial aristocracy) organized on the edict of the Turks during the Constantinople's patriarchy, the council practically was at the head of the Armenian nation. The important role in the development of the Armenians bourgeoisie in Turkey played the relations with the Armenians merchants lived in Syria, Lebanon and also in America and the flow of the foreign capital. It is significant that the Armenians skilled workmen (handicraftsmen), divided into several classes which were really the numerous one together with the Greeks played the prevalent role in the Turkish handicraft industry.

It is quite evidence that during the attack of the Western capitalism over the Near East the Western countries wanted to use for this purpose the Armenian bourgeoisie. But because of being under the power of this bourgeoisie, being under the political submission its economical development was limited in enormous extent - that's why it supported all attempts, directed to the destruction of the natural economy and the internal insularity of Turkey. The Western capital, passing the Turkish ruling circles and related with them the Armenian financial bourgeoisie made an attempt to use for its goals achievement the clergymen (consisted from the Armenian Catholics and Armenian Protestants); when those attempts didn't give an expected result the Western capital came to a conclusion to use the middle bourgeoisie as its economical mean: this fact became a reason of this bourgeoisie strengthening and gave a stimulus for the development of the national movement.

Intellectuals joined to the intellectual's movement especially in Moscow and Tiflis. In the 70s in those cities, which turned into the centers of the "Armenian liberalism" not only among the Russians but also among the Turkish Armenians propaganda of the "National self-affirmation" and even of the military chauvinism carried on with the help of the press and orally. It is reasonable that the first steps of the middle Armenian bourgeoisie in the way, directed to their self-affirmation led to the limitation of the ecclesiastics' power: they relied on the city craftsmen began the struggle, directed to the weakening of the churches and Constantinople's patriarchy role. The struggle successfully came to the end: the middle bourgeoisie found its own place among the financial bourgeoisie and the ecclesiastics in the organizations established in the centers of patriarchate and churches named the "Armenians representation". That representation was engaged in financial, justice and enlightenment affairs.

First the village masses remained aloof from the National movement…

As the second reason for the expanded antagonism such factor could be considered that under the Turkish circumstances the Armenian urban bourgeoisie conducted themselves toward the backward Moslem masses as the representatives of the rapacious, usurious capital. Thus, exceptionally increased on the economic basis the Armenian problem because of the fatal interference of the "Great Powers" - Russia and England in the end became complicated. Russian trade-industrial capital using the slogan "the struggle, directed to the liberation of the Christians from the Moslem pressure" made attempts to capture the Black Sea, Bosporus, Dardanelles regions; in order to solve the problem of the national-political independence, believing in this slogan the most part of Armenian bourgeoisie not only took themselves the Russian direction, but also carried on propaganda to take this direction among the Turkish Armenians. That position sharply changed the Turkish government attitude to the Armenians bourgeoisie, whereas before the war in 1877 the government not only pursued, but to the contrary set up the necessary conditions in order the noble Armenians were be able to take up high posts. Sending by the Russian Armenians a letter to the governor in the Caucasus Grand Duke Michail Nikolayevich during the discussions of the peace conditions and an official appealing of the Turkish Armenians headed by patriarch Nerses - their wish to receive a help from Russia more strained those relations. Russia using this appeal put the 16th paragraph into the first San-Stephan peace agreement. According to the paragraph Turkey had to carry out immediately the necessary reforms in the Armenian regions, connecting to this the Russian forces went on with keeping in their hands the territories occupied by them in Asian part of Turkey.

The attempt of the Tsarist Russia 'to strengthen the positions in the mountainous regions of Armenian settlement under its guardianship' had been repulsed by England, its main opponent in the Near East. England succeeded to replace the 16th paragraph by new one (Berlin Treaty, article 61) at Berlin Congress. This article acknowledged that Turkish government had to carry out necessary reforms in provinces of Armenian settlement. The control over the implementation of this decision had not been entrusted only to Russia, but the 'unity' of 6 participant states of Berlin Congress.

The decisions of Berlin Congress gave hope to the Armenian bourgeoisie that they would get the required support from Russia and the great powers in the creation of the Armenian state. This dream had been incited by the English diplomacy, which assumed the plan of 'the Great Armenia from the Sea to the Sea' (from the Black Sea and the Mediterranean). The change of the direction fully isolated Armenians from the international policy. The aim of England was to prevent Russia from making use of Armenians in the Near East policy. England did not need Armenians that time, for according to secret agreement concluded between England and Turkey, England should supply Turkey with the necessary protection from Russia and take Cyprus instead…

Armenian bourgeoisie decided to use the military way. They created nationalist parties of Gnchak and Dashnaksyutun in Transcaucasia, which sent propagandists and agitators to Turkey and organized rebellious groups with the aim to attract the attention of great states to Armenian events. Armenians lacked means for struggle against Turkey and thus they aimed those states to interfere and urge Turkey to meet its engagements in accordance with the article 61of Berlin Treaty; the existence of the article was forgotten. Foreign committees of the abovementioned parties carried out considerable operations in Western Europe to achieve something on this line. By late 90s of the 19th century Gnchak freed the square for Dashnaksyutun.

The policy of the rebellions tensed the situation. Only in collapsing of the plan to legalize their rule in Egypt with Sultan Abdulhamid England turned to Armenians with purpose to threaten him.

England could not make decisive movement for Russia claimed that it would not allow any state to make a free step. Russia on one hand ruled the policy of russianing in the Transcaucasia; it was against the creation in Asia of the territory fully disposable for Armenians. On the other hand its plans concerning Bulgaria had been defeated; Bulgaria did not wish to be the vassal of Russia. Russia's next step was to inform Bulgaria in the person of prince Lobanov-Rosmovski that it would not allow to create 'different Bulgaria'. Germany was interested in receiving the concession on Bagdad way and in the person of Wilhelm II notified that it approved the policy of Abdulhamid on 'criminal citizen'.

Stratification of national Armenian bourgeoisie in 90s of the 19th century made Dashnaksyutun to change its policy. It tried to create the relations with All-Turkey Revolutionary Movement and concluded an agreement with young Turks. Thus all the oppositional parties of Osmanli empire held Congress in Paris in 1907 and worked out the plan of.

The outcome of the coup d'etat carried out in 1908 was not expected. New regime did not improve their positions. The government of new Turks satisfied with light penalty of the guilty. The Armenians again directed their policy towards Russia. The I World War approached. The Armenians , as to Milyukov, that 'settled at the crossroad of Russia and Turkey' gained political importance. In 1913 Russian diplomats concluded an agreement with organized Armenian bourgeoisie and 'in the protection of oppressed Armenians' demanded to carry out reforms in eastern provinces. On the 26th of January of 1914 supported by Germany Turkish government was obliged to sign the agreements on the reforms. The agreement gave Armenians the self-government in ruling, language, military service and other spheres under the supervision of the state and Russia.

Russia's interference improved the position of Armenians during the I World War, started immediately after the signing of the agreement. The Armenians revived the slogan of 'Great Armenia' as soon as the war started and created the group of volunteers generally composed of deserter Armenians of Turkey.

The revolution of February of 1917 threw new light on Armenian matter. Transcaucasia, ruled by the Special Committee of Transcaucasia during a year kept the relation with Russia.

Armenian national congress gathered in October of 1917 under the leadership of dashnaks. The congress approved the relation of Armenia with other part of Russia. Turkey proposed Russia to retain the territories of Armenia occupied by it during the I World War. Congress chose the 'national armenian centre' located in Tiflis and the National Board composed of 15 members.

Destruction of the central states created new conditions to Armenian bourgeoisie. The situation after the war urged the winners to use Armenians as bearing against Turkey (in Kilikiya) and Russia (in Transcaucasia). Armenian matter gained much importance. Thus 'the winners' first of all aimed to form their own 'armenian base' against 'Soviet'danger.

The Republic of Dashnak Armenia got back the province of Kars and Iravan government which widened the area of Armenia to 17 500 square English miles and increased its population to 1 510 000 men (795 000 of the population were Armenians, 575 000 were Moslems, 140 000 were from other nations). In addition to all the abovementioned, Dashnaks expressed their wish to own the territories of Ahkalkalaki and Borchali of Georgia, also Karabakh, Nakhcivan and southern part of Yelizavetpol government of Azerbaijan. The attempts to realize the plan by force brought to the war with Georgia in December 1918 (the period of invasion of Transcaucasia by the English) and long bloody war with Azerbaijan. The population in the arguable territories decreased by 10-30%; several settlements had been destroyed by Armenians.

Conclusion of an agreement with Iran in 1919 and invasion of Konstantinopol on March 16th 1920 strengthened the position of England in the Near East and at the end of 1919 they left Transcaucasia. Thus at the conference in San-Remo in April-May 1920 the matter of Armenians had been delivered for consideration to the imperialisms of the Western Europe and the Northern America.

One of the two "Armenian bases" had been liquidated. The matter of Armenians had been focused in Transcaucasia. The dashnaks still continued to implement their pugnacious policy of nationalism. After the border of the Soviet Russia had been determined in the north of Armenia, they faced with more difficulties. Starving and beggaring people of Armenia couldn't stand against dashnak terrorist regime, endless wars and robberies and blindly rushed towards the Soviet ruling. Within 3 days since the Soviet government had been established in Baku, rebellions shrouded Armenia (for several hours the Soviet government dominated in Alexadropol). All the rebellions had been suppressed by the dashnaks. The friendship relations began from 1920 between Russia and Ankara put Armenia as an obstacle on their way.

The government of Ankara focused its attention on Greek-English struggle in the west. Armenia tried to use this situation and to protect itself from Turkey, as the Soviet Russia avoided collision. The government of Iravan agreed with delivery of Karabakh, Nakhchivan and other territories tending to the Soviet Federation (June of 1920) and secretly ordered dashnak leaders to start partisan actions in the mentioned territories. Those actions started in September of 1920. Dashnaks supplied with weapons from the English executed mass abolishment of the Moslems in the province of Kars and of Iravan; they burnt the regions of Shuragol, Sherur-Dereleyez, Kagizman, Surmeli, Karakum and Sarigamish. Relying on the chief of Maku, they started to attack Olmuya and Kagizman.

Soviet government is established in Armenia in 1920. The Alexandropol agreement was liquidated by the agreement between Russia and Turkey signed in 1921. The border lines between Turkey and Armenia determined alike today.

The matter of Armenia might be considered settled since the establishment of new Armenian state system. After creation of the Soviet Armenia, the imperialists of the Western Europe tried another attempt to speculate Armenian problem in the conference of Lausanne; they suggested the project of creating 'Armenian Center', for support of 'national minorities' to organize special organ in Konstantinopol under the support of the UN. The aim was to make Turkey to compromise in the solution of the problem of Mosul and thus the project had soon been liquidated as soon as the aim achieved.

The real support to Armenia was made by the soviet Russia. On January 27th of 1923 Chicherin stated in his letter to the conference of Lausanne, that the governments of Russia and Ukrain intended to place majority of Armenian refugees in their lands and added that he problem of Armenia could not found its adequate solution for Soviet representatives were kept away from in the period of the discussions. This letter caused great reflection by Armenians abroad. Many of charity societies and parties expressed their gratitude to the soviet government and suggested their plans on realization of Russia's proposition.

The crush of the program 'Great Armenia', many economical and cultural measures taken in the Soviet Armenia caused the changes in the political parties. The party of Armenian bourgeoisie and the intellectuals, i.e. the liberal-democrats (ramkavars) showed positive attitude towards the Soviet Armenia. Their "scouts" sent to Armenia reported them about peaceful construction plans of the Soviet government, after which the ramkavars expressed their sympathy to the Soviet Structure in their press. So did the party Gnchag.

Dashnaksutyun was the only party in the opposition to the Soviet Armenia. It still propagandized armed measures, partisan wars within the country. The next attempt made in February of 1921 by Vramsyan to carry out anti-revolutionary coup doomed to failure and caused short but bloody civil war in Armenia. The party of Dashnaksutyun has morally been degraded and exists now at the expense of means gathered in Europe and America (especially by the Committee of the Red Cross of the Dashnaks) for migration of the refugees to the Soviet Armenia. The most conscientious of Armenian migrants return to their land and admitted their guilt.

Dashnaksutyun is sentenced to collapse after the Soviet coup which threw new light upon Armenian problem.

V.GURKO - KRYAZHYN

Is translated from Great Soviet Encyclopedia published in 1928
in Moscow by "Great Soviet Encyclopedia" Joint Stock Company.

GENERAL INFORMATION "ARMENIA-AZERBAIJAN, DAGHLIG GARABAGH CONFLICT"

GENERAL INFORMATION "ARMENIA-AZERBAIJAN, DAGHLIG GARABAGH CONFLICT"

The Armenian-Azeri conflict in Daghlig Garabagh consists of eight sections which encourage the comprehensive study of this problem. The first section is devoted to the territorial claims of Armenia targeting Azerbaijan and its occupation war aiming to cut Karabakh off Azerbaijan. This section defined the etymology of the word "Karabakh" and provided information on the history, territory and borders of Karabakh and divided the history of Karabakh into several parts in accordance with the historical development of Azerbaijan and reflected the main events. The study of the historical development of Karabakh showed that the Karabakh was an integral part of Azerbaijan and developed in accordance with the history of Azerbaijan. The section also reflected the facts of the historical roots of the territorial claims of Armenia, the occupation war of Armenia against Azerbaijan.
The second section is devoted to the relations between the Karabakh problem and Armenian issue. To give the full idea of the Armenians features the section reflects the critical views of the leading philosophers of the world and the expressions of Armenians about themselves.



The thirds section provided wide coverage on the initiation of occupation war of Armenian armed troops against Azerbaijan, the process of war, the occupation of Azeri lands and the occupation regime established on the said lands. It also considered the settlement of the conflict and Azerbaijan's opinion on the settlement of the conflict.

The fourth section of the conflict reflected the Khodjaly genocide committed during the Armenians' occupation war against Azerbaijan. That section regarded the Khadjaly genocide as the most terrible event of the 21st century and reflected the attitude of the world community to the genocide and the expressions of the witnesses.

The fifth section is devoted to the humanitarian disaster committed by the occupation war of Armenia against Azerbaijan. The section showed that the occupation activity of Armenia in Karabakh and other regions of Azerbaijan was accompanied with the terrorist acts. It provided information of the hard life of refugees and IDP, hostages and missed people, Armenians' inhuman treatment of Azeri hostages violating all the principles of humanism and international rights, the treatment of women and children who became the victims of Armenian occupation.

The sixth section reflected one of the integral parts of the terrorism the major source of danger in the present-day world-the Armenian terrorism, the Armenian terrorist organizations, the terrorist acts committed in Azerbaijan and their chronology. It places the facts proving Armenia to be the state supporting the international terrorism.

The seventh section is devoted to the hard socioeconomic consequences of the Armenians' occupation of Azeri lands. It first provides the facts on the natural reserves of Azeri lands occupied by Armenians. Then the damage caused to the lands is classified in accordance with different spheres and the scale of the ecological, social, economic and material damage is determined. It also reflected the Armenians' vandalism shown in the treatment of the historical monuments of Azerbaijan.


The correspondence of the results of the Karabakh problem settlement is reflected in the special, eighth section of the matter. It covered the Kurekchay contract signed between the Karabakh khanate and Russian empire on May 14, 1805, the Gulistan contract signed between Russia and Iran in 1813 and Turkmenchay contract signed in 1828, documents on the anti-Azerbaijan activity of the Armenian Dashnaksutyun party, the documents and materials on the Karabakh conflict of the National Front of Azerbaijan (1918-1920) and of the Soviet period. The section also paid a great attention to the documents and materials on the deportation of Azerbaijanis of Armenia SSR in 1948-1953. The historical documents also include the resolutions and documents of UN, OSCE and Parliamentary Assembly of the European Council.

"ERMƏNİSTAN-AZƏRBAYCAN, DAĞLIQ QARABAĞ MÜNAQİŞƏSİ" HAQQINDA ÜMUMİ MƏLUMAT

"Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi" bölməsi bu problemin hərtərəfli öyrənilməsinə imkan verən səkkiz əsas yarımbölmədən ibarətdir. Birinci yarımbölmə Ermənistanın Azərbaycana qarşı ərazi iddiasının yönəldiyi və onun işğalçı müharibə yolu ilə Azərbaycandan qoparmağa cəhd etdiyi, Qarabağ bölgəsinin tarixinə həsr edilmişdir. Burada "Qarabağ" sözünün etimologiyası müəyyənləşdirildikdən sonra, Qarabağın tarixi, ərazisi və sərhədləri haqqında məlumat verilmiş, Azərbaycanın tarixi inkişafına uyğun olaraq Qarabağın tarixi dövrləşdirilmiş, əsas hadisələr şərh edilmişdir. Qarabağın tarixi inkişafının öyrənilməsi sübut edir ki, bütün tarixi dövrlərdə yalnız Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olmuş, Azərbaycanın tarixinə uyğun inkişaf etmişdir. Ermənistanın Qarabağa ərazi iddialarının tarixi kökləri, onun təcavüzkar mahiyyəti, Ermənistanın Azərbaycana qarşı müharibəsinin işğalçı xarakteri faktlarla göstərilmişdir.

İkinci yarımbölmə "Qarabağ problemi və erməni məsələsi"nin əlaqəsi və onun təzahür formalarına həsr edilmişdir. Erməni xislətinin daha dərindən dərk edilməsi üçün bu yarımbölmədə dünyanın qabaqcıl fikir xadimlərinin ermənilər haqqında tənqidi mülahizələri və ermənilərin özləri haqqında baxış prizmaları verilmişdir.

Üçüncü yarımbölmədə Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən Azərbaycana qarşı işğalçılıq müharibəsinin başlanması, müharibənin gedişi, Azərbaycan ərazilərinin işğalı prosesi və zəbt olunmuş Azərbaycan torpaqlarında qurulmuş işğalçılıq rejiminə aydınlıq gətirilmişdir. Münaqişənin həllinə Azərbaycanın baxışları və bütövlükdə münaqişənin həlli prosesinin gedişi nəzərdən keçirilmişdir.

Dördüncü yarımbölmə Ermənistanın Azərbaycana qarşı işğalçı müharibəsinin gedişində törədilmiş Xocalı soyqırımına həsr edilmişdir. Burada Xocalı faciəsi XX əsrin ən dəhşətli soyqırım hadisəsi və beynəlxalq cinayət kimi təsdiq olunmuş, dünya ictimaiyyətinin ona münasibəti və şahidlərin ifadələrinə geniş yer verilmişdir.

Beşinci yarımbölmə Ermənistanın Azərbaycana qarşı işğalçı müharibəsinin törətdiyi humanitar fəlakət haqqındadır. Yarımbölmədə Azərbaycanın Qarabağ və digər regionlarında da Ermənistanın işğalçı, təcavüzkar fəaliyyətinin soyqırım aktları ilə müşahidə olunması göstərilmişdir. Qaçqın və məcburi köçkünlərin ağır həyat şəraiti, əsir, girov və itkin düşmüşlər haqqında məlumatlar verilmiş, beynəlxalq hüquq və humanizm prinsiplərinə zidd olaraq ermənilərin azərbaycanlı əsirlərə qarşı qeyri-insani rəftarı, erməni təcavüzünün qurbanı olmuş qadın və uşaqların başına gətirilən müsibətlər faktlarla göstərilmişdir.

Altıncı yarımbölmədə müasir dünya üçün başlıca təhlükə mənbələrindən birinə çevrilmiş beynəlxalq terrorizmin ən təhlükəli tərkib hissəsi olan erməni terrorizmi, erməni terror təşkilatları, Azərbaycanda törədilən terror-təxribat aktları, onların xronologiyası verilmişdir. Burada Ermənistanın beynəlxalq terrorizmi dəstəkləyən dövlət olması da faktlarla təsdiq edilmişdir.

Yeddinci yarımbölmə Azərbaycan torpaqlarının Ermənistan tərəfindən işğalının ağır sosial-iqtisadi nəticələrindən bəhs edir. Bunun üçün əvvəlcə Ermənistanın işğal etdiyi Azərbaycan torpaqlarının təbii ehtiyatlarına dair faktlar verilir. Sonra işğal edilmiş rayonlara vurulan zərər əsas sahələr üzrə klassifikasiya olunur, ekoloji, sosial psixoloji, iqtisadi, maddi-mənəvi zərərlərin miqyası müəyyənləşdirilir, Azərbaycanın tarixi abidələrinə münasibətdə erməni vandalizmi göstərilir.

Qarabağ problemi üzrə əldə olunan nəticələrin qanunauyğunluğunu nümayiş etdirmək üçün əldə olunmuş sənədlərin bir qismi xüsusi, səkkizinci yarımbölmədə verilmişdir. Burada Qarabağ xanlığı ilə Rusiya imperiyası arasında bağlanmış 1805-ci il 14 may Kürəkçay müqaviləsi, Rusiya ilə İran arasında bağlanmış 1813-cü il Gülüstan və 1828-ci il Türkmənçay müqavilələri, Erməni "Daşnaksutyun" partiyasının antiazərbaycan fəaliyyətinə dair sənədlər, AXC (1918-1920) və Azərbaycan SSRİ-nin ilk dövründə Qarabağa dair sənəd və materiallar verilmişdir. 1948-53-cü illlərdə Ermənistan SSRİ-dən azərbaycanlıların deportasiyası haqqında sənəd və materiallar da burada xüsusi yer tutur. Tarixi sənədlər beynəlxalq təşkilatların BMT, ATƏT və AŞPA-nın qəbul etdiyi qərar və sənədlərlə yekunlaşdırılır.